η αλήθεια του παρατηρητή

Πριν από 76 χρόνια, τον Ιούλιο του 1930, συναντήθηκαν σε μια βίλα έξω από το Βερολίνο δύο μεγάλες μορφές του σύγχρονου πνεύματος :

Ο θεμελιωτής της Θεωρίας της Σχετικότητας Αλμπερτ Αϊνστάϊν και ο πρώτος ασιάτης νομπελίστας, ο ποιητής και φιλόσοφος Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ.

Ενα από τα θέματα της συζήτησης ήταν η φύση της πραγματικότητας : έχει άραγε ο κόσμος που μας περιβάλλει δική του υπόσταση, ανεξάρτητη από τον ανθρώπινο νου που τον αντιλαμβάνεται, τον παρατηρεί και τον κατανοεί ή εξαρτάται απόλυτα από τη συνειδητότητα του παρατηρητή, είναι δηλαδή μια ύπαρξη σχετική ?

[εκείνη την εποχή η κβαντική φυσική ήταν ακόμα στα πρώτα της βήματα]

Και οι δύο ήταν άνθρωποι με πλατύ φάσμα πνευματικών ενδιαφερόντων. Ο Ταγκόρ είχε ασχοληθεί επανειλημμένα με την επιστημονική έρευνα, ενώ ο Αϊνστάϊν είχε πάρει πτυχίο Φιλοσοφίας από το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης.

Η εφημερίδα New York Times δημοσίευσε κάποια αποσπάσματα από τις συζητήσεις αυτές:

ΑΙΝΣΤΑΙΝ : Υπάρχουν δύο διαφορετικές απόψεις για τη φύση του Σύμπαντος. Ο κόσμος ως ενότητα που εξαρτάται από την ανθρωπότητα και ο κόσμος ως πραγματικότητα ανεξάρτητη από τον ανθρώπινο παράγοντα

ΤΑΓΚΟΡ : Αυτός ο κόσμος είναι ένας ανθρώπινος κόσμος, η επιστημονική του άποψη είναι επίσης αυτή του επιστημονικού ανθρώπου. Γι αυτό και δεν υπάρχει ο κόσμος εκτός από μας : είναι ένας σχετικός κόσμος, του οποίου η πραγματικότητα εξαρτάται από τη συνειδητότητά μας.

ΑΙΝΣΤΑΙΝ : Τότε η αλήθεια, η ομορφιά είναι ανεξάρτητες από τον άνθρωπο;

ΤΑΓΚΟΡ : Όχι.

ΑΙΝΣΤΑΙΝ: Αν δεν υπήρχαν πλέον άνθρωποι δεν θα ήταν ωραίος ο Απόλλωνας του Μπελβεντέρε?

ΤΑΓΚΟΡ : Όχι

ΑΙΝΣΤΑΙΝ : Συμφωνώ όσον αφορά στην ομορφιά, όχι όμως και όσον αφορά στην αλήθεια.

ΤΑΓΚΟΡ : Γιατί όχι? Η αλήθεια αναγνωρίζεται από τους ανθρώπους.

ΑΙΝΣΤΑΙΝ : Δεν μπορώ να αποδείξω την ορθότητα αυτής της αφηρημένης ιδέας μου, είναι όμως η θρησκεία μου. Δεν μπορώ να το αποδείξω, αλλά πιστεύω στο πυθαγόρειο επιχείρημα πως η αλήθεια είναι ανεξάρτητη από τα όντα.

ΤΑΓΚΟΡ : Υπάρχει μια απόλυτη αλήθεια που δεν μπορεί όμως να τη συλλάβει ο μεμονωμένος νους , ούτε να την περιγράψει με λέξεις, αλλά μπορεί ίσως να τη συνειδητοποιήσει με τη βύθισή του στον απεριόριστο νου.

ΑΙΝΣΤΑΙΝ : Πιστεύω πως ο νους αποδέχεται και μπορεί να συλλάβει πραγματικότητες ανεξάρτητες από αυτόν. Για παράδειγμα μπορεί κανείς να μη βρίσκεται σπίτι του για να το δει, αλλά το τραπέζι του υπάρχει στην κουζίνα του. Αν κανείς δεν ήταν σπίτι το τραπέζι θα συνέχιζε να υπάρχει. Αυτό όμως είναι σύμφωνα με τη δική σας άποψη αβάσιμο γιατί δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τι σημαίνει να υπάρχει το τραπέζι εκεί ανεξάρτητα από εμάς. Η άποψη πως η πραγματικότητα υπάρχει έξω από την ανθρωπότητα δεν μπορεί να εξηγηθεί. Είναι μια πεποίθηση που κανείς δεν μπορεί να μην έχει. Ούτε οι πρωτόγονοι.

ΤΑΓΚΟΡ : Αν υπάρχει μια αλήθεια απολύτως άσχετη από την ανθρωπότητα τότε είναι απολύτως μη υπαρκτή.

ΑΙΝΣΤΑΙΝ : Τότε είμαι περισσότερο θρησκευόμενος από σας.


[η συζήτηση αυτή θα μπορούσε να είναι ένα blueprint για τις συζητήσεις ανάμεσα σε κλασσικούς και κβαντικούς φυσικούς που ακολούθησαν στις δεκαετίες μετά την συνάντηση αυτή]

είναι παράξενο, αλλά η επιστήμη εδώ και καιρό εξελίσσεται προς την κατεύθυνση που υπέδειξε ο Ινδός ποιητής